تفاوت اعطای تابعیت اکتسابی با اعطای تابعیت بر اساس سیستم خون چیست؟

مسئله تابعیت یا ملیت یکی از قدیمی ترین و مورد بحث ترین موضوعاتی محسوب می شود که طی سال های اخیر در میان نظریه پردازان، حقوقدانان و سایر دست اندرکاران مطرح شده است. تابعیت و تبعات مربوط به آن تا حد بسیار زیادی روی آینده افراد و به خصوص فرزندان تاثیرگذار است؛ این مسئله ارتباط مستقیمی با حق شهروندی افراد، حق تحصیل فرزندان، صدور شناسنامه و... خواهد داشت و به همین دلیل از اهمیت بالایی برخوردار است.

در این مقاله به بررسی سیر تحولات وضعیت تابعیت و "تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج ایرانی با غیر ایرانی" خواهیم پرداخت؛ اگر شما هم سوالاتی در این خصوص دارید، پیشنهاد می کنیم حتما تا انتها همراه ما باشید.

مفهوم تابعیت

در رابطه با مفهوم تابعیت می توان گفت: تابعیت به ارتباط سیاسی، حقوقی و معنوی یک فرد با سایر افراد یک کشور و دولت آن است که موجب ایجاد حقوق و وظایفی برای او خواهد شد.

معمولا افراد را بر اساس تابعیت به دو دسته تقسیم می کنند؛ دسته اول کسانی هستند که دارای تابعیت کشور خاصی بوده و آن ها را تبعه همان کشور می نامند و دسته دوم کسانی که فاقد تابعیت کشور مشخصی هستند و به آن ها آپاترید گفته می شود. نحوه واگذاری تابعیت به افراد نیز معمولا بر اساس دو سیستم متفاوت صورت می گیرد که در زیر ذکر شده اند:

1. سیستم خون: در این سیستم براساس تابعیت والدین و نسب به یک شخص اعطا می شود. 
2. سیستم خاک: در این سیستم تابعیت بر اساس محل تولد به یک شخص اعطا می شود که بر همین اساس به آن تابعیت ارضی نیز گفته می شود. 

به طور کلی این دو سیستم در اکثر کشور ها تعیین کننده تابعیت افراد می باشند، البته انواع دیگری از تابعیت وجود دارد (مانند تابعیت اکتسابی) که بر اساس معیارهای دیگری به افراد تابعیت می بخشد؛ اما لازم به ذکر است که تابعیت با ازدواج قابل تغییر نیز خواهد بود.

تغییر تابعیتِ ناشی از ازدواج به دو صورت است؛ استقلال تابعیت و وحدت تابعیت. در مورد اول ازدواج منجر به تغییر تابعیت زن و شوهر نخواهد شد و هر یک از آن ها بعد از ازدواج به صورت مستقل تابعیت خود را حفظ خواهند کرد و در مورد دوم یا وحدت تابعیت، ازدواج منجر به تغییر تابعیت زن و شوهر می شود و تابعیت یکی از آن ها به طرف مقابل اعطا خواهد شد. 

تابعیت در ایران

در کشور ما سیستم خون معیار تعیین تابعیت افراد می باشد؛ اما در مورد تغییر تابعیت ناشی از ازدواج مردان ایرانی با زنان خارجی وحدت تابعیت ملاک اصلی بوده و تابعیت یکی از طرفین (زن خارجی) پس از ازدواج تغییر خواهد کرد

در رابطه با تغییر تابعیت ناشی از ازدواج زن ایرانی با مرد خارجی نیز در ماده 987 قانون مدنی آمده است: زن ایرانی که با تبعه خارجی ازدواج می کند، به تابعیت ایرانی خود باقی می ماند؛ مگر این که مطابق قانون مملکت زوج تابعیت شوهر به واسطه وقوع عقد ازدواج به زوجه تحمیل شود.

از مطالب بالا اینطور نتیجهگیری می شود؛ ازدواج مرد ایرانی با زن خارجی موجب تحمیل تابعیت مرد به زن می شود و در مورد ازدواج زن ایرانی با مرد خارجی تابعیت زن تغییری نمی کند و ایرانی باقی خواهد ماند. (مگر در صورت وجود قوانین تغییر تابعیت در کشور همسر او)

همچنین در ماده 976 قانون مدنی اشخاصی که دارای تابعیت ایرانی هستند، ذکر شده اند و به شرح زیر می باشند:

• همه ساکنان ایران به جز افرادی که تابعیت خارجی آن ها مسلم باشد.
• افرادی که دارای پدر ایرانی هستند، خواه متولّد ایران یا خارج از ایران باشند.
• افرادی که محل تولد آنان ایران باشد و والدین شان نامشخص است.
• افرادی که داخل ایران و از والدین خارجی که یکی از آن ها متولد ایران باشد، به دنیا آمده اند.
• افرادی که در ایران از پدری که تبعه خارجی است، به دنیا آمده اند و پس از رسیدن به 18 سال حداقل یکسال دیگر نیز در ایران اقامت داشته اند؛ وگرنه اعطای تابعیت ایرانی به آن ها بر اساس مقررات مطابق با قانون تحصیل تابعیت ایران می باشد.
• زنان تبعه خارجی که با مردان ایرانی ازدواج کنند.
• افرادی تبعه خارج که تابعیت ایران را کسب کرده اند.

بررسی تحولات و وضع تابعیت فرزندان زنان ایرانی

مطابق مواردی که در ماده 976 ق.م بیان شد، تابعیت تمامی افراد به جز افرادی (فرزندانی) که دارای مادر ایرانی و پدر خارجی هستند، تعیین شده است و این مسئله ابهامات و اعتراضاتی را به همراه داشته است؛ اما نظریه های مشورتی که از سوی اداره حقوقی قوه قضائیه مطرح شده اند، بیانگر جایز بودن اعطای تابعیت ایرانی به این فرزندان می باشد.

مشکل اصلی اینجاست که نظریه های مذکور فاقد جنبه قانونی و الزامی برای اعطای تابعیت به فرزندان متولد شده از زنان ایرانی و پدر تبعه خارجی می باشد. این مسئله مانع از دریافت شناسنامه ایرانی برای آنان است و دردی را از این زنان دوا نمی کند.

در سال 1382 هیئت وزیران ایران آیین نامه ای را با عنوان "رویه شناسایی مشکوک التابعین و مدعیان تابعیت ایران" و در سال 1385 نیز "قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی" تصویب شد؛ اما به رفع مشکلات پیشین هیچ کمکی نکرد!

سرانجام در سال 1390 قانون اصلاحی دیگری به تصویب رسید که روند اعطای تابعیت به فرزندان مذکور را تا حدی بهبود بخشید و باعث آسودگی خاطر مادرانی که نگران دریافت تابعیت و شناسنامه برای فرزندان خود بودند، شده است.

شرایط تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج ایرانی با غیر ایرانی

تصویب "قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی" در 2 مهر 1398 به رفع مشکلاتی که این مادران داشتند، کمک کرد. این قانون تابعیت ایرانی فرزندان مذکور را به دو طریق اعطا می نماید که زیر آن ها را مشاهده می کنید:

1. قبل از سن 18 سال: با ثبت درخواست توسط مادر ایرانی و بررسی های لازم جهت عدم وجود مشکلات امنیتی توسط وزارت اطلاعات و تایید آن منجر به دریافت شناسنامه ایرانی خواهد شد.
2. بعد از سن 18 سال: با ثبت درخواست خود شخص و بررسی های لازم جهت عدم وجود مشکلات امنیتی توسط وزارت اطلاعات و تایید آن منجر به دریافت شناسنامه ایرانی خواهد شد.

سخن پایانی