عقد ضمان و آثار آن

افراد در روابط اجتماعی خود با دیگران نیاز به انعقاد عقد و قرارداد دارند که قانون‌گذار نیز در همین راستا اقدام به وضع قوانینی جهت برقراری نظم و امنیت می‌کند. یکی از عقودی که در قانون نیز مطرح شده است عقد ضمان است که بین طلبکار و ضامن منعقد می‌شود. این عقد می‌تواند برای طرفین ایجاد مسئولیت نماید و ما در این مقاله قصد داریم راجع به عقد ضمان و آثار آن اطلاعاتی را ارائه نماییم.

عقد ضمان یا ضمان عقدی چیست؟

اگر بخواهیم عقد ضمان را طبق قانون مدنی تعریف کنیم باید به ماده 684 به شرح "عقد ضمان عبارت است از اینکه شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده بگیرد" اشاره کنیم. به عبارت دیگر عقد ضمان عقدی است که به موجب آن ضامن با موافقت طلبکار دین دیگری را بر عهده خواهد گرفت و انتقال آن به ذمه خویش را می‌پذیرد. 

در واقع این عقد بین بدهکار یا مضمون عنه، بستانکار یا مضمون له و ضامن منعقد می‌شود و در نهایت برای ضامن ایجاد مسئولیت خواهد کرد.

ارکان ضمان 

عقد ضمان دارای چهار رکن اصلی است که شامل:

ضامن: ضامن شخص ثالثی است که متعهد می‌شود پرداخت بدهی مدیون اصلی بر عهده او باشد. ضامن قبل از این تعهد الزامی به پرداخت دین نداشته و مدیون نیز نمی‌باشد اما پس از انعقاد عقد ضمان ملزم به پرداخت خواهد شد.

مضمون له: در عقد ضمان، مضمون له فرد ذینفع است که بدهی مدیون باید به وی پرداخت شود. در اصطلاح عامیانه از واژه طلبکار به جای مضمون له استفاده می‌شود. 

مضمون عنه: شخصی که مدیون اصلی بوده و باید بدهی خود را پرداخت نماید مضمون عنه نامیده خواهد شد. در مواردی که مضمون عنه توانایی پرداخت بدهی را نداشته باشد ضامن به جای او وجه را پرداخت خواهد کرد. 

اوصاف عقد ضمان

عقد ضمان مانند دیگر عقود دارای اوصاف و ویژگی‌های مختلفی است که شامل مواردی همچون:

• رضایی: ضمان، عقدی رضایی است به این معنا که طرفین باید راضی به انعقاد آن باشند تا بتوان گفت عقد بین آن‌ها واقع شده است. در واقع توافق ضامن و طلبکار باعث انتقال مستقیم دین به ذمه ضامن می شود.
• معوض: ضامن برای اینکه دین مدیون را پرداخت نماید از وی هزینه‌ای دریافت نخواهد کرد بلکه در برابر تعهد ضامن به پرداخت دین مدیون، برائت ذمه‌ی مدیون حاصل خواهد شد در نتیجه عقد ضمان عقدی معوض است.
• تبعی: ضمانت را می‌‍توان عقدی تبعی دانست به این خاطر که تعهد ضامن به پرداخت دین مدیون، از نظر بقا و نفوذ تابع دینی است که مضمون عنه به طلبکار داشته است. در واقع می‌توان گفت اگر دین به هر دلیلی باطل شود ضمان آن نیز باطل خواهد شد.
• مبتنی بر مسامحه: انگیزه و هدف اصلی از انعقاد عقد ضمان کمک کردن به مدیون است و به ضامن سودی در این راستا نخواهد رسید که به همین دلیل گفته می‌شود این عقد مبتنی بر مسامحه می‌باشد.
• لازم: از دیگر اوصاف و ویژگی‌های عقد ضمان، لازم بودن آن بر اساس ماده ۷۰۱ قانون مدنی است به این ترتیب که ضامن و مضمون‌له نمی‌توانند آن را فسخ نمایند مگر اینکه موقعیتی که در قانون نیز پیش‌بینی شده است به وجود بیاید و موجب فسخ عقد شود. در نتیجه شخص ضامن می‌بایست به تعهد خود عمل کند.

انواع ضمان

حال که با ماهیت عقد ضمان و اوصاف آن آشنا شدیم بهتر است بررسی کنیم ضمان به چند نوع تقسیم می‌شود. این عقد را می‌توان به دو دسته عقدی و قهری تقسیم کرد که شرح آن‌ها نیز به این صورت است که:

• ضمان عقدی: منظور از ضمان عقدی انتقال ذمه مضمون‌عنه (مدیون) به ذمه ضامن است و به این جهت به آن ضمان عقدی گفته می‌شود که انعقاد آن نیاز به ایجاب و قبول دارد. در ضمان عقدی ایجاب از طرف ضامن و قبول از طرف مضمون‌له انجام خواهد شد و رضای مضمون‌عنه در این عقد شرط نیست. 
• ضمان قهری: ضمان قهری زمانی رخ می‌دهد که فرد مرتکب عملی شده است و به دستور مقام قضایی و به حکم قانون، ضامن می‌شود. در واقع در این ضمانت فرد خودش نمی‌خواهد ضامن باشد اما قانون ولی را به دلیل اشتباهی که انجام داده ملزم به جبران خواهد کرد. 

به عبارتی باید گفت عقد ضمان بر اساس چگونگی ایجاد به دو نوع عقدی و قهری تقسیم می‌شود که هر کدام آن‌ها تعهداتی را برای طرفین ایجاد خواهد کرد. 

آثار ضمان

عقد ضمان همچون عقود دیگر دارای آثاری است که پس از انعقاد آن برای طرفین به وجود خواهد آمد. از آثار این عقد باید به مواردی همچون:

 بر اساس ماده ۶۹۸ قانون مدنی به شرح « بعد از اینکه ضمان به طور صحیح واقع شد ذمه مضمون عنه بری و ذمه ضامن به مضمون له مشغول می‌شود» اولین اثر عقد ضمان انتقال ذمه مدیون به ضامن و بری ‌الذمه شدن مدیون است. در واقع باید گفت طلبکار باید طلب یا تعهد خود را از ضامن بخواهد. 

 دومین اثر عقد ضمان را می‌توان بر اساس ماده ۷۰۹ قانون شرح داد که گفته شده ضامن می‌تواند پس از اداء دین به مدیون اصلی یا مضمون عنه مراجعه نماید و طلب را از وی دریافت نماید. همچنین باید گفت ضامن فقط به مقدار دین می‌تواند به مضمون عنه مراجعه کند اگرچه بیشتر پرداخت کرده باشد اما اگر مبلغ کمتری از دین را پرداخته باشد باید همان مقدار را از مدیون اصلی بگیرد. 

 اگر دین حال باشد ضامن می‌تواند هر وقت که آن را پرداخت کرد به مضمون عنه مراجعه نماید. 

 اگر تعداد ضامن‌ها متعدد باشد مضمون له به قدر سهم آن‌ها می‌تواند رجوع کند. 

سخن آخر

طبق ماده 684 قانون مدنی عقد ضمان عبارت است از اینکه شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده بگیرد. ارکان اصلی این عقد شامل ضامن، مضمون له یا طلبکار و مضمون عنه یا مدیون اصلی می‌باشد که این عقد می‌تواند برای هر کدام آن‌ها آثار مختلفی داشته باشد.

از اوصاف این عقد که به دو نوع عقدی و قهری تقسیم می‌شود باید به رضایی بودن آن، معوض، تبعی و مبتنی بر مسامحه اشاره کرد. همچنین باید گفت عقد ضمانت دارای آثاری همچون انتقال ذمه مدیون به ضامن و بری الذمه شدن مدیون می‌باشد.